Бишкурай мәктәбенең фронтовик укытучылары

Сугыш алдыннан мәктәпләрдә 13ләп кеше укытучы булып эшли, шулардан 2шәр укытучы Иләкшиде һәм Кече Бишкурай башлангыч мәктәпләрендә белем бирә.

Әсгать Әхмәтҗан улы Әзмәтов 1921 елда Иләкшиде авылында туган. 1936 елда Бишкурай 7 еллык мәктәбен тәмамлап, Уфа шәһәрендәге рабфакка укырга керә. Биредә белем алу югары уку йортларында белем алуны дәвам итәргә хокук бирә аңа. Рабфакны уңышлы тәмамлагач, Әсгать Бөре укытучылар институтына укырга керә. Институтта укуын тәмамлау Бөек Ватан сугышы башлануга туры килә һәм диплом алуга ук армиягә алына. Югары белем алуы, телне яхшы белүе, ул заман өчен заманча методлар һәм элемтә чаралары куллана белүе (моңа ул сугышка кадәр үк махсус өйрәнгән була), зур һәм нык гәүдәле булуы аның фронттагы урынын билгели. Әсгать разведчик булып китә һәм разведчик сыйфатында махсус зада-ниеләр үти. Авылдашыбыз 1942 елның 8 мартында хәрби бирем үтәгәндә һәлак була. Ул Калуга өлкәсенең Юхново шәһәрендә туганнар каберлегендә җирләнгән. Сугыштан соң анда обелиск һәм музей булдырылган, анда Ә.Әзмәтовның фотосурәтләре дә куелган.

Рәхимҗан Сабир улы Сабиров 1920 елда Иләкшидедә туа. Гаиләсе 1928 елда Таш-чишмә авылына күчеп килгән. Бишкурай - 7 еллык, Югары Манчар урта мәктәбен һәм укытучылар курсларын тәмамлаганнан соң, Торачы авылында башлангыч мәктәп укытучысы булып эшли. Сугышта 20 МБР сержант - язучы булып хезмәт итә, 1944 елның 18 июлендә һәлак була. Польшаның Летки авылында җирләнгән.

Фәтыйх Сабир улы Сабиров - 1912 елгы. 1930-1931 елларда Иләкшиде авылында башлангыч мәктәп укытучысы булып эшли. Ул ике тапкыр Советлар Союзы Герое Муса Гәрәевның беренче укытучысы була. Аннары аны армия хезмәтенә чакыралар. Армиядән соң Бишкурай 7 еллык мәктәбендә укытучы булып эшли. Муса Гәрәев Фәтыйх Сабир улының Бишкурайда Беренче Май парадын кабул итүен исендә калдырган. Үтүкләнгән хәрби форма һәм буденовка кигән, төгәл, оста командалык иткән.

Фәтыйх Уфада квалификация күтәрү курсларын тәмамлап, югары партия мәктәбенә укырга керә. Аннан сугышка алына. Көнбатыш Белоруссияне азат итүдә катнашкан һәм Минсктан 40 чакрым ераклыкта хезмәт иткән.

М.Гәрәев үзенең укытучысына аэроклубка керүен һәм очучы булырга хыяллануын хәбәр итә. Ләкин язышу 1942 елның декабрендә Сабировның үлеме нәтиҗәсендә туктала.

Әхмәтзыя Сәмигулла улы Гыйльданов Бишкурай авылында туган, 1937 елда Бишкурай - җидееллык, 1940 елда Югары Манчар урта мәктәбен тәмамлый. Укытучылар курсларыннан соң, армия сафларына алына. Сугыш башланганнан соң Мәскәүгә икенче мотоукчы дивизиясенә күчерелә.

Әхмәтзыя Сәмигулла улы Курск дугасындагы сугышларда, Белоруссияне, Брянскны азат итүдә катнаша. Брянск янында ул немецларны әсирлеккә алуга ирешә. 1945 елның гыйнварын Польшада каршылый. Канкойгыч сугышта ротадан өч кенә солдат исән кала, шуларның берсе - Әхмәтзыя Гыйльданов. Ләкин штабка барганда алар дошман минасында шартлый. Анда ул сул аягын югалта. Сугыштан соң ветеран туган мәктәбенә кайта.

31 ел башлангыч сыйныф укытучысы булып эшли, бәхетле гаилә тормышы алып бара, биш бала үстерә. 2007 елда вафат була.

Мансур Сәлимҗан улы Вәлиев 1924 елның 21 апрелендә Бишкурай авылында туа. Бишкурай тулы булмаган - 7 еллык, ә 1942 елда Дүртөйле урта мәктәбен тәмамлый. Шул ук елны армиягә алына. Хезмәтен Уфа пехота училищесында курсант булып башлый. Беренче сугышчан чыныгуын Курск дугасында ала. 2 нче гвардия һава дивизиясенең 5 нче гвардия һава полкы взводы командиры була. Алга таба 38 нче армия составында сугыш юлын дәвам итә, яңа Оскол, Иске Оскол, Белгород шәһәрләрен азат итүдә катнаша. Сугыш Киев, Шепетовка, Ужгород, Мукачев, ә аннары Венгриягә таба дәвам итә. Сугышып Прагага кадәр барып җитә, Праганы азат итә.

Сугыш елларында Мансур Вәлиев взвод командирыннан алып рота командирына кадәр хезмәт итә. Күрсәткән батырлыгы һәм сугышчан казанышлары өчен I һәм III дәрәҗә Ватан сугышы һәм «Кызыл Байрак» орденнары белән бүләкләнә. Җиңүне Прагада каршылый. 1945 елның 15 маенда өлкән лейтенант хәрби званиесе белән запаска җибәрелә. Соңгы хәрби званиесе капитан була. Сугыштан кайткач, Югары Манчар урта мәктәбендә хәрби җитәкче булып эшли. Башта Бөре укытучылар институтын, аннары Чиләбе педагогика институтының тарих факультетын тәмамлый. Бишкурай урта мәктәбендә тарих һәм тормыш хәвефсезлеге нигезләрен укыта. Аның җитәкчелегендә ике тапкыр Советлар Союзы Герое М.Г.Гәрәевның Сугышчан дан залы бизәлә.

1979 елда укучылар арасында хәрби эшне яхшы оештырганы өчен ДОСААФ үзәк Президиумының «Актив эше өчен» билгесе белән бүләкләнә. Тормыш иптәше Әнисә Закир кызы белән биш бала тәрбияләп үстерәләр, аларга югары белем бирәләр. Алар бөтен гомерләрен мәктәпкә багышлый. Сугыш ветераны лаеклы гомер кичерә һәм 1981 елда вафат була.

Шәйхелимам Камалетдин улы Галәветдинов 1913 елның 9 августында Бишкурай авылында туа. 1933-1935 елларда Чакмагыш районының Рапат башлангыч мәктәбендә укытучы булып эшли. 1935-1937 елларда эшче-крестьян Кызыл Армия сафларында хәрби хезмәттә була. Хезмәтен тәмамлагач, бер уку елын кече Бишкурай башлангыч мәктәбендә, 1938 елдан 1940 елга кадәр Яңа Аташ башлангыч мәктәбендә укытучы булып эшли. 1940 елда Совет Армиясе сафларына алына. Бөек Ватан сугышында беренче көннәрдән үк катнаша. 436 артиллерия полкында, Курск дугасында сугыша, 1943 елның маенда яралана, стройдан тыш хезмәткә яраклы буларак комиссовать ителә. Сугыштан соң туган авылына кайта, Бишкурай 8 еллык мәктәбендә укытучы булып эшли. 1962 елның 4 мартында вафат була.

Нәҗмегөлем Мостафа улы Моратов 1902 елда Чакмагыш районының Имәнлекүл авылында туа. Мәдрәсәдә укый, укытучылар курсларын тәмамлый һәм үз эшчәнлеген Сырышбаш авылы мәктәбендә башлый. 1926 елда хатыны Закира Мирзаян кызы һәм ике баласы белән башлангыч мәктәпкә нигез салу өчен Иләкшиде авылына күчеп киләләр. Анда гаилә Гөлнәфисә һәм Муса Гәрәевлар фатирында тора. Гәрәевлар Таш-чишмәгә күчкәч, Моратовлар да алар белән бергә күченә.

1932 елда Бишкурай авылында 7 еллык мәктәп төзелгәннән соң, Моратовлар шунда эшли башлый. 1942 елда 40 яшендә фронтка китә, Курск, Орел янында сугыша, Украина, Польша, Румыния, Венгрия, Чехословакия, Алманияне азат итә. Кызыл Йолдыз ордены белән бүләкләнә. Ул кайткач, колхоз Закира Мирзаян кызына Таш-чишмә авылында йорт салырга ярдәм итә һәм Нәҗмигөлем үз йортына кайта. 1953 елга кадәр Моратовлар гаиләсе Бишкурай авылында эшли. 1953 елдан Уфага күченәләр һәм ул ЗАГС архивында, тарих, тел һәм әдәбият институтында эшкә урнаша. Республиканың туган якны өйрәнүчеләренә булыша, Имәнлекүл авылында этнографик музей төзергә булыша. 100 яшендә вафат була.

Мәсәбих Дәүләтбай улы Дәүләтшин 1921 елның 23 маенда кече Бишкурай авылында туа. 1937 елда Бишкурай тулы булмаган мәктәбен тәмамлый. Хезмәт эшчәнлеген колхозда бухгалтер ярдәмчесе булып башлый, аннары аны Дөмәй урта мәктәбендә укытучы итеп куялар. 1939 елда педагогия училищесына укырга керә, ләкин аны тәмамлый алмый. 1940 елның октябреннән ул Ерак Көнчыгышка армиягә алына. Бөек Ватан сугышын Япония чигендә каршылый. Ә инде 1943 елның апрелендә М.Дәүләтшинны көнбатыш фронтка күчерәләр. Курск дугасында сугыша, Орел шәһәрен азат итүдә катнаша һәм шуның өчен «Батырлык өчен» медале белән бүләкләнә. Ватан өчен көрәшне Мәсәбих Брянск фронтында дәвам итә. 1944 елның маеннан Карело-Фин фронтында сугыша. Выборг шәһәрен алганда «Сугышчан казанышлары өчен» медале һәм артиллеристның «Отличник» билгесе белән бүләкләнә. Алга таба Эстония, Латвияне азат итү өчен сугыша. 1944 елның октябреннән Польшаны азат итүдә катнаша, шуның өчен «Сугыш өчен» медале һәм «Кызыл Йолдыз» ордены белән бүләкләнә. Күптән көтелгән Җиңүне Германиядә, Штраузунд шәһәрендә каршылый. Сугыш беткәч Польшага кайта. 1945 елның декабрендә демобилизацияләнә. Орден - медальләрдән тыш, М.Д.Дәүләтшин Иосиф Сталиннан 9 Рәхмәт хаты ала.

Сугыштан соң Мәсәбих Дәүләтбай улы мәктәпкә кайта, лаеклы ялга чыкканчы Бәләкәй Бишкурай башлангыч мәктәбендә мөдир булып эшли. Бөре педагогия институтын тәмамлый һәм гомерен үсеп килүче буынны тәрбияләүгә багышлый. Хатыны, шулай ук мөгаллимә Фәйрүзә белән алты бала үстерәләр. Ветеран 1997 елда вафат була.

Сәхипҗан Гыйлемҗан улы Сәлимов 1915 елның 15 августында Чакмагыш районы Тамьян авылында туа. 1934 елда туган авылында җидееллык мәктәпне тәмамлаганнан соң, төрле эшләрдә эшли. Егерме бер яшендә Үрмәт җидееллык мәктәбенә укытучы итеп билгеләнә. Биредә ул Раиса Кузьминага өйләнә һәм яшь гаилә 1939-1940 елларда Иштирәк җидееллык мәктәбендә бергә эшли башлый. Ләкин 1940 елда Сәхипҗанны армиягә алалар. Ул Алтай краенда хезмәт итә. Сугышның беренче көннәреннән үк фронтка алалар. 9 июльдә ул алгы сызыкта була. Аларның артиллерия полкы Смоленск шәһәре янында беренче сугышын үткәрә. Аннан соң Мәскәү, Сталинград, Курск дугасы, Орел өчен сугышлар, Польшаны, Чехословакияне, Венгрияне һәм Германияне азат итү өчен операцияләр була. Сугыш башланганнан алып ахыргача Сәхипҗан элемтәче була. Ә Бөек Җиңү көнен ул Германиянең Галле шәһәрендә каршылый. Сугыш елларында күрсәткән батырлыгы өчен «Кызыл Йолдыз» ордены, I һәм II дәрәҗә Бөек Ватан сугышы орденнары, унбер медаль белән бүләкләнә.

Сәхипҗан Сәлимов өенә 1945 елның 7 ноябрендә кайта. Гаиләсен (хатынын һәм дүрт яшьлек улын) алып, Лаяшты авылына, җидееллык мәктәпкә эшкә китә. Биредә эшләгән елларында алар икесе дә Бөре педагогия училищесын тәмамлый. Дипломнар алгач, яшь гаилә 1947-1950 елларда Йонны җидееллык мәктәбендә, 1951-1954 елларда Илешнең 1 нче санлы балалар йортында, 1954-1959 елларда Кадер җидееллык мәктәбендә эшли. Раиса Григорьевна – башлангыч сыйныфлар укытучысы, ә Сәхипҗан шушы мәктәпләрнең директоры булып эшли.

1961 елда аларны Бишкурай җидееллык мәктәбенә күчерәләр. Сәхипҗан Гыйлемҗан улы тарихны укыта, хатыны башлангыч сыйныфларда эшли. Сәлимовлар 400 елдан артык гомум педагогик стажга ия булган укытучылар династиясенә нигез салучылар була. Ветеран 1987 елда вафат була.

Лотфулла Кәбир улы Кәбиров 1900 елда Иләкшиде авылында туа. Башлангыч белемне авыл мәдрәсәсендә ала. Аннары Югары Манчар урта мәктәбендә укый, укытучылар курсларын тәмамлый һәм Торачы авылында башлангыч сыйныфлар укытучысы булып эшли башлый. Сугышка 1941 елның 1 сентябрендә алына. Сержант, укчы, минометчы була.

1942 елның 31 мартында һәлак була, Смоленск өлкәсе Сычев районы Холминки авылында җирләнә.

Хөснулла Габдулла улы Кәбиров 1917 елның 14 ноябрендә Иләкшиде авылында туа. Бишкурай җидееллык һәм Югары Манчар урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, Бөре педагогия училищесына укырга керә. 1938 елда диплом алгач, Үзбәк ССР Наманган өлкәсенең Наманган районы Молотово авыл советына укытучы булып эшкә китә. Моннан аны фронтка чакыралар. Ерак Көнчыгышта 36 нчы авиаполкта механик булып хезмәт итә. Старшина Кәбиров очар өчен 27 самолет-истребитель әзерли. Үз эшенә җаваплы каравы, эшне оста оешты-руы өчен «Хәрби казанышлар өчен» һәм «Японияне җиңгән өчен» медальләре белән бүләкләнә.

Сугыштан соң кире Наманган районына кайта һәм 1949 елга кадәр район мәктәпләрендә укытучы һәм завуч булып эшли. 1949 елда туган ягына кайта һәм Илеш РОНО тарафыннан Тәҗәй башлангыч мәктәбенә укытучы итеп җибәрелә. 1958 елга кадәр Яңа Аю, Теләкәй һәм Ташчишмә башлангыч мәктәпләрендә укытучы булып эшли. 1958 елда Иләкшиде башлангыч мәктәбенә башлангыч сыйныфлар укытучысы итеп билгеләнә һәм 1977 елда лаеклы ялга чыкканчы туган авылында башлангыч сыйныфлар укытучысы булып эшли. Бер үк вакытта ул берничә ел колхозның партия оешмасын җитәкли. Ветеран 69 яшендә 1986 елда вафат була.

Укытучы һәм сугыш. Төшенчәләр асылда үзара ярашмый. Укытучы-тыныч һөнәр, белем һәм билгесезлек дөньясына юл күрсәтүче, балалар күңелен тәрбияләүче. Кешелекле һәм җаваплы кеше. Андый кеше Ватанны сакларга кирәк булганда читтә тора аламы? Дошманнары аның илен җимереп, җирен таптап, халкын-картларны, яшьләрне, балаларны кырып бетергәндә, остаз тыныч кына карый аламы? Әлбәттә, юк. Шуңа күрә алар яуга үз ирекләре белән китә һәм беренче сафларына баса, батырларча сугыша, фронтта һәлак була.

Әйе, күп кенә укытучылар Бөек Ватан сугышында катнашкан. Алар кыюлык һәм батырлык, хәрби осталык, тапкырлык һәм зирәклек үрнәкләрен күрсәтә. Педагоглар тыныч хезмәт кешеләре, иң гуманистик һөнәр вәкилләре. Күбесе сугышчан вазифаларны, сугыш законнарын ерактан гына белгән. Яу кырларында алар яңа сугыш мәктәбен үтә. Меңләгән укытучылар, указкаларын автоматка, сыйныфларын окопларга алыштырып, фронтта сугышты. Совет педагоглары күрсәткән батырлык һәм кыюлык мисаллары турында күп сөйләнелә. Безнең мәктәптә дә фронтовикларның батырлыгы онытылмый. Бөек Ватан сугышының билгеле даталары уңаеннан чаралар даими рәвештә үткәрелә. Авыл халкы, колхоз һәм учреждение эшчеләре якташларыбызның Бөек Ватан сугышында катнашуы темасына тикшеренүләр үткәрә һәм төрле конкурсларда катнаша. Ике тапкыр Советлар Союзы Герое Муса Гайса улы Гәрәев һәйкәлен һәм фронтта һәлак булган авылдашлары истәлегенә куелган обелискны тәртиптә тота. Без “Беркем дә, бернәрсә дә онытылмый”, дип горурлык белән әйтә алабыз.

Земфира ТИМЕРХАНОВА. Иләкшиде авылы.